Ku światłu. Z dziennika podróży. Dokonaniom artystycznym Mirosława Grzelaka od lat towarzyszą osobiste poszukiwania dokonujące się w obrębie przestrzeni duchowej. Twórca dzieł sakralnych – wielkoformatowych, monumentalnych mozaik inspirowanych twórczością wczesnośredniowieczną i bizantyjską, a także ikon oraz wykonywanych w różnych dyscyplinach i technikach prac o tematyce religijnej prezentuje obrazy, które zaskakują swą odmiennością. Artysta kojarzony dotąd ze szczególnym rodzajem wyobraźni nacechowanej opisowością i symboliką, tym razem manifestuje swą wewnętrzną wolność środkami odmiennego języka. Jest to język malarskiej – czystej oraz w dużej mierze aluzyjnej – abstrakcji, którego użycie pomaga twórcy oderwać się od dotychczasowych rygorów treści i formy, podążać w stronę czystej sztuki, opanowanej w większym stopniu przez wartości sensualne.

Artysta uwalnia się częściowo od krępujących go na co dzień założeń kompozycji figuralnych, właściwych dla ikonografii chrześcijańskiej, od zasad teologicznych, związków z liturgią, określonej stylistyki opartej na kanonie i tradycji.

Stajemy wobec kolekcji naznaczonej przez dwa różniące się nieco, ale bliskie sobie sposoby obrazowania. Obok dzieł, w których dominująca symboliczna forma (czasem o charakterze organicznym) zostaje zestawiona z szerokimi płaszczyznami czystego koloru, kontemplujemy obszerny cykl barwnych, na swój sposób dekoracyjnych kompozycji, zdominowanych przez rzędy równoległych pasm koloru przecinających płaszczyznę. W każdej z tych twórczych przestrzeni artysta wykazuje ogromną konsekwencję i dyscyplinę.

Bliższa analiza obrazów Mirosława Grzelaka pozwala na stwierdzenie, że mimo odmiennej stylistyki jego prace zachowują wartości, którym hołdował on w swej dotychczasowej praktyce twórczej.

Artysta próbuje ukazać ważkie treści w sposób nieobarczony anegdotą i narracyjnością. Obraz eksponujący wartości duchowe, w tym religijne, nie musi przecież oddziaływać konwencjonalnym figuratywnym przekazem, ewokującym zrozumiałe dla wtajemniczonych prawdy, ale także przekazem utrwalającym esencję jakiegoś fenomenu, abstrakcyjnym dziełem, które ma walor kojący, kontemplacyjny. Odbicie nieziemskiej potęgi i doskonałości wyraża nie tylko obraz bóstwa w tympanonie. Z podobną mocą oddziałuje oczywistość i zgodność wybranych geometrycznych elementów, ich proporcje, harmonia barw, symetria i spokój. Próby okiełznania chaosu na płaszczyźnie (a symbolicznie także pokonania wewnętrznego niepokoju człowieka) wiodą ku zdyscyplinowanym, powtarzającym charakterystyczne motywy barwnym kompozycjom niefiguratywnym.

Istota przekazu kryje się tu raczej w strukturze dzieła, w jego wyrazie, choć można odnaleźć w tych kompozycjach także – mniej lub bardziej jawnie manifestujące się – symbole. Wiele z nich stanowi przetworzenie oglądanych i przeżytych motywów architektonicznych, takich jak chociażby portale czy rozety średniowiecznych katedr, inne stanowią plastyczne ekwiwalenty topograficznych składników krajobrazu: wzgórz, rzek, dróg, płaszczyzn wody i powietrza.

Ich głębsze znaczenia odsyłają nas do sfery transcendencji; czynią to np. wieloznaczne motywy geometryczne: trójkąty, okręgi i ich fragmenty – łuki, a także sugestywne obrazowe odwołania do motywu przejścia, styku dwóch rzeczywistości (bramy). Granice między przestrzeniami to granice między światłem i ciemnością, między zmysłowym i pozazmysłowym, wiedzą i niewiedzą, chaosem i porządkiem, dobrem i złem, życiem i śmiercią. Stanowią wyzwanie, zapraszają do zmierzenia się z nieznanym, do zagłębienia się w tajemnicę, do wejścia w świat, który budzi lęk i pociąga jednocześnie. Stan liminalny powoduje, że tkwimy w stanie „pomiędzy”, w momencie swoistego zawieszenia. Przekraczając bramę pielgrzymujemy po nowych lądach, czasem błądzimy, wątpimy, by wreszcie osiągnąć cel. W tym sensie prace Mirosława Grzelaka mają niewątpliwie także wymiar bardzo osobisty. Jego twórczość to więc nie tylko poszukiwanie odpowiedniego wyrazu dla oddania doraźnie doświadczanych emocji i przeżyć (także tych związanych z podróżami), ale też odpowiedniej odpowiedzi na niepokoje i wątpliwości współczesnego człowieka, poszukiwanie łagodzącego zamęt spokoju, odnajdywanie nadziei w zwątpieniu, światła w ciemności, prawdy w gmatwaninie informacji i znaków.

Znaczna część ostatnich dokonań Mirosława Grzelaka to rodzaj wielowymiarowego, plastycznego diariusza. Z jednej strony notatnika utrwalającego wrażenia z peregrynacji po znaczących kulturowo miejscach w Europie i płynących stamtąd inspiracjach, z drugiej – zwierciadła oddającego barwy pejzaży wewnętrznych artysty, odbijającego ślady przeżyć duchowych czy mentalnych. Widać to i w większych pracach z serii Wejścia, zbliżonych do poetyki „malarstwa barwnych płaszczyzn”, jak i w licznych dekoracyjnych kompozycjach składających się na cykl pt. Z dziennika podróży.

Są one świadectwami kontaktów oraz śladami zagłębiania się w przestrzenie szeroko pojętego dziedzictwa kulturowego i cywilizacyjnego, w tradycje świata śródziemnomorskiego, zarówno pogańskiego, jak i chrześcijańskiego, z jego krajobrazami, zabytkami, kolorami, dźwiękami i zapachami. Osobiste poszukiwania dotyczące zarówno sfery materialnej, jak i duchowej zaowocowały nie tylko wspomnieniami, ale także poznaniem i przyswojeniem wielu tradycyjnych technik. Ma to dla twórcy ogromne znaczenie – pozwala na większą swobodę w procesie interpretacji wybranych motywów oraz dodaje odwagi podczas eksperymentowania w obrębie nieznanych mu wcześniej technologii.

Wartość emocjonalna powstałych w efekcie licznych podróży dzieł kryje się nie tylko w przeżyciach wywołujących dany obraz, ale także w przyjemności obcowania ze starannie dobranymi grupami form i barw. Artysta poszukuje w obrębie złożonej palety, szuka właściwych zestrojów kolorystycznych. Sąsiadujące ze sobą warstwy barwne są ekwiwalentami fizycznych przejawów natury, ich stanów skupienia, kolorów, faktur, ale też i konkretnych doznań – zestawionych razem i dających syntezę przeżycia. Próba pogodzenia antynomicznych wartości w zakresie kierunków, podziałów, form, barw, faktur to wyraz poszukiwania ładu i spokoju, ale także przejaw prostej radości artysty odczuwającego przyjemność w zmaganiu się z tworzywem – płaszczyzną i plamą barwną.

Prace, stanowiąc ślad doświadczeń autora, mają charakter kontemplacyjny, są rodzajem szczególnej „kaligrafii”, wymagającej pokory i cierpliwości. Wielość zbliżonych charakterem – choć oczywiście różnych ze względu na źródło inspiracji – kompozycji jest świadectwem istnienia i artystycznego egzemplifikowania harmonii w naturze oraz istnienia w niej czynnika boskiego.

Na pracach malarskich Mirosława Grzelaka niewątpliwie odciskają swe piętno: wypracowane rzemiosło, określone reguły i zasady, benedyktyński mozół i dyscyplina obecne w jego twórczości o charakterze sakralnym.

W nowszych kompozycjach odnajdziemy – podobne do obecnych w mozaice – pasowe układy stref kolorystycznych, ich wyraziste rytmy, dekoracyjność, a przy tym swoistą prostotę i syntezę przekazu; także charakterystyczną dla ikony geometryzację formy plastycznej, jej czyste kolory, ich uniwersalność i symboliczny wyraz. Abstrakcje Mirosława Grzelaka wykonywane są ponadto z zastosowaniem podobnych jak w ikonie farb oraz przy użyciu typowych dla pisania ikon narzędzi – choćby pędzli o długim włosiu, służących tu do precyzyjnego oddania umownych znaków krajobrazu. I podobnie jak w ikonie artysta podąża w swej pracy – w sensie dosłownym, gdy mowa o barwie i luminacji, i w sensie przenośnym, gdy mowa o przeżyciu duchowym – od ciemności do światła.

Aspekty podobieństwa i zbieżności są podnoszone nie tylko w samej warstwie malarskiej, w charakterze kompozycji, w doborze motywów, ale także w tym, co jest poza samym dziełem – w skupieniu się na rzemiośle, w ogromnej dyscyplinie i konsekwencji w tworzeniu wariantów jednego tematu. To są te same cechy, które decydują o końcowym efekcie zarówno w działaniach w obrębie mozaiki, jak i w procesie tworzenia ikon.

Artysta, którego twórcza pasja styka się nieustannie – i świadomie – z transcendencją, wybrał dla kolejnych poszukiwań abstrakcję, jako środek stanowiący plastyczny wyraz dla rzeczy uniwersalnych i wiecznych. Nie odszedł przy tym od tego, co w dużej mierze stanowiło istotę jego dotychczasowej pracy – stojącego w tle istotnego przeżycia duchowego.

Równocześnie wrócił do początków, do – podjętych na poziomie abstrakcji – prymarnych rozważań na temat relacji form i barw, które stały się dla niego znakiem wewnętrznej wolności człowieka i artysty.

Dariusz Leśnikowski